Με αφορμή τη σημερινή παγκόσμια ημέρα βιβλίου και πνευματικών δικαιωμάτων, μπήκα στη διαδικασία να αναλογιστώ την έννοια αλλά και τη σημασία και αναγκαιότητα της ύπαρξης των πνευματικών δικαιωμάτων για τους καλλιτέχνες πάσης φύσεως, αλλά κυρίως για τους συγγραφείς που συχνά έρχονται αντιμέτωποι με οικειοποίηση των έργων τους. Το φαινόμενο αυτό, έχει λάβει ασυνήθιστα μεγάλες διαστάσεις, με την υπέρμετρη επίδραση του διαδικτύου στις ζωές μας, αλλά και με τον ανυπολόγιστο όγκο πληροφοριών και λογαριασμών στα κοινωνικά δίκτυα, να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην έξαρσή του. Ουκ ολίγες φορές έχει παρατηρηθεί στα social media κάποιος να υποδύεται κάποιον άλλο, ή να εκφράζει απόψεις άλλου ατόμου. Άλλωστε το να αντιγράψει κανείς κάτι και να το παρουσιάσει ως δικό του γίνεται πια μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα! Τι ακριβώς είναι, όμως, τα πνευματικά δικαιώματα και σε ποιες περιπτώσεις «καλύπτουν» επαρκώς τους δημιουργούς; Πνευματική ιδιοκτησία/ πνευματικά δικαιώματα ή αλλιώς copyright ονομάζονται τα αποκλειστικά δικαιώματα των πνευματικών δημιουργών στο έργο τους. Παραχωρούνται από το νόμο για ορισμένο χρόνο με σκοπό την απαγόρευση χρήσης έργων χωρίς την άδεια του δημιουργού από άλλους. Αυτό ισχύει για έργα λογοτεχνίας και τέχνης (π.χ. βιβλία, θέατρο, φωτογραφία, αρχιτεκτονική, μουσική) αλλά και άλλες δημιουργίες όπως λογισμικό ή βάσεις δεδομένων. Το ηπειρωτικό ευρωπαϊκό σύστημα (droit d’auteur – και στο ελληνικό δίκαιο) δημιουργός ορίζεται μόνο κάποιο φυσικό πρόσωπο, εφόσον μόνο άνθρωπος μπορεί να δημιουργεί πρωτότυπα πνευματικά έργα. Στο αμερικανικό δίκαιο (copyright), αντίθετα, δημιουργός μπορεί να θεωρηθεί και νομικό πρόσωπο, το οποίο έχει επενδύσει οικονομικά στη δημιουργία ενός έργου. Οι αιτίες ύπαρξης των πνευματικών δικαιωμάτων περιλαμβάνουν το δικαίωμα της αξιοποίησης του έργου και για οικονομικά ωφέλη (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προφύλαξης του ψυχικού δεσμού του δημιουργού με το δημιούργημά του (ηθικό δικαίωμα). Το πνευματικό δικαίωμα, ανάλογα με τη νομοθεσία, συνήθως αποκτάται αυτοδικαίως χωρίς να απαιτείται ειδική αίτηση ή καταχώρηση του έργου σε υπηρεσία. Όποιος επιθυμεί να δημοσιεύσει κάποιο έργο άλλου δημιουργού ή απόσπασμά του μπορεί να αναφέρει την ταυτότητά του ή να το σχολιάσει, να προσφέρει καλλιτεχνική τροφή (για λόγους κοινωνικού συμφέροντος) στο δέκτη, να κάνει κάποια προσθήκη, να αποποιηθεί χρηματικές απολαβές, ιδίως σε περίπτωση που δεν έχει πληρώσει για την αναπαραγωγή αντίτυπου του έργου. Το σύστημα του copyright προβλέπει μια γενική ρήτρα εξαίρεσης, την εύλογη χρήση (fair use): δε χρειάζεται να πάρει κάποιος άδεια από τον κύριο του δικαιώματος για να χρησιμοποιήσει το έργο κατά τρόπο που συνιστά εύλογη χρήση. Αντίθετα το σύστημα droit d’auteur (συνεπώς και η ελληνική νομοθεσία) δεν περιέχει παρόμοια γενική ρήτρα, παρά μόνο συγκεκριμένες εξαιρέσεις που προβλέπει ρητά ο νόμος. Ο δημιουργός μπορεί, σε περίπτωση προσβολή της ταυτότητας ή του έργου του, να ζητήσει αποζημίωση. Συνεπώς, για αποφυγή κυρώσεων, η όποια αναπαραγωγή θα πρέπει να γίνεται με πολλή προσοχή. Η νομοθεσία προβλέπει και την κάλυψη ταυτότητας δραστηριοτήτων σχετικών με την πνευματική ιδιοκτησία, όπως είναι οι ερμηνείες των μουσικών καλλιτεχνών. Η κάλυψη αυτή επιτυγχάνεται με την ύπαρξη των συγγενικών δικαιωμάτων. Το συγγενικό δικαίωμα είναι αποκλειστικό, διαρκεί πενήντα χρόνια – λιγότερο απ’ ό,τι η πνευματική ιδιοκτησία – και η διάρκειά του δε συνδέεται με τη ζωή των κατόχων του (με εξαίρεση τους ερμηνευτές – εκτελεστές) αλλά με τη δημοσίευση του έργου. Το δικαίωμα αυτό παρέχει στους κατόχους του την εξουσία να απαγορεύουν (ή να απαιτούν αμοιβή) την αναπαραγωγή, τη διάθεσή στο κοινό, τη ραδιοτηλεοπτική μετάδοση του έργου κλπ. Όσον αφορά τους συγγραφείς, τα έργα ορισμένων, κατά την άποψή μου, είναι χαρακτηριστικά… λες και κάποιες τους προτάσεις συνοδεύονται νοητά με την ολόδική τους υπογραφή…
Τα βιβλία, είτε λογοτεχνικά είτε εκπαιδευτικά, πάντοτε με γέμιζαν πνευματικά, αλλά και ψυχικά, συναισθηματικά. Λατρεύω να χάνομαι στις σελίδες ενός βιβλίου…ενίοτε τις βρέχω με δάκρυα συγκίνησης, ή αφήνω αποτυπώματα από τα ελαφρώς ιδρωμένα μου δάχτυλα, λόγω άγχους για τη συνέχεια μιας ιστορίας. Οι συγγραφείς, ιδίως σε εξελιγμένες πνευματικά κοινωνίες, διαθέτουν τεράστια δύναμη στα χέρια τους. Μπορούν να ασκήσουν διαχρονική, ισχυρή επιρροή σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό πιστεύω πως έχει κατορθώσει και ο Τζωρτζ Όργουελ με το βιβλίο του «Η φάρμα των ζώων», αλλά και ο Όσκαρ Ουάιλντ με το «Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι». Ο μεν Όργουελ μέσα σε λίγες σελίδες, καταφέρνει να αποτυπώσει αλληγορικά με τεράστια ευστοχία την τακτική πολλών πολιτικών προσώπων – εκμεταλλευτών του κόσμου, αλλά και την αλλοτρίωση που επιφέρει η καρέκλα και η εξουσία. Ο δε Ουάιλντ, στο «Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» προσφέρει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πνευματικό ταξίδι, μέσα από την ιστορία του Ντόριαν – ενός ανθρώπου που, όσο κι αν προσπαθεί, δεν μπορεί να ξεφύγει από την ανηθικότητα των πράξεών του, ούτε κι από τις καταστροφικές συνέπειές τους, στο…πορτρέτο – καθρέφτη του! Σας συστήνω ανεπιφύλακτα την ανάγνωση αυτών των αριστουργημάτων, αλλά και τη μύησή σας στον κόσμο των βιβλίων…μέσα από την ανάγνωση και τις αντιδράσεις μας σ’ ό,τι διαβάζουμε, γνωρίζουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο – τα πιο «ακριβά», όμορφα ταξίδια είναι αυτά που κάνουμε πνευματικά…
